|
Gram hebrajskiej gramatyki
Dariusz Dekiert |
||||||||||||||||||||||||||||
|
RZECZOWNIK: 1. Liczba i rodzaj Nowohebrajski rozróżnia trzy liczby: pojedynczą, mnogą i podwójną, oraz dwa rodzaje gramatyczne: męski i żeński. Każdy rzeczownik teoretycznie jest w stanie utworzyć wszystkie trzy liczby, ale występowanie liczby podwójnej (dual) jest dość mocno ograniczone – stosuje się ją przy rzeczownikach naturalnie występujących podwójnie (np. części ciała: oczy, uszy; garderoba: buty, skarpetki), oraz przy oznaczeniach czasu. Tak więc, tłumacząc na hebrajski dwa samochody, dwóch facetów, dwie książki - użyjemy liczby mnogiej, ale mówiąc o dwóch dniach, dwóch godzinach, dwóch latach - podwójnej. Rodzaj żeński oznaczany jest najczęściej przez końcówkę ה-. Rodzaj męski nie posiada w większości przypadków charakterystycznej końcówki (oprócz określenia zawodów posiadających końcówkę אי-). Rodzaj gramatyczny rzeczowników hebrajskich często nie odpowiada rzeczywistemu, a rzeczowniki posiadające żeńską końcówkę rodzajową i tworzące żeńskie formy liczby mnogiej mogą być rodzaju męskiego i odwrotnie – rzeczowniki bez końcówek, tworzące męską liczbę mnogą mogą być rodzaju żeńskiego. Dodatkowym problemem jest liczba mnoga, tworzona co prawda za pomocą tylko dwóch przyrostków (męskiego ים- [im] i żeńskiego ות- [ot]), nie odzwierciedlająca jednak często rodzaju rzeczywistego – rzeczowniki bez końcówek mające męską formę liczby mnogiej mogą być rodzaju żeńskiego i odwrotnie. Np.:
2. Odmiana Fleksja rzeczowników hebrajskich jest bardzo uboga. Oprócz wspomnianych wyżej końcówek liczby mnogiej, do rzeczowników dołączane są czasami charakterystyczne dla grupy języków semickich końcówki dzierżawcze. Np. בית [bajit] (=dom), ביתי [bejti] (=mój dom). Konstrukcje te są jednak coraz rzadsze w języku mówionym - występują tylko przy członkach rodziny, oraz w wyrażeniach idiomatycznych. Częściej używane są one jeszcze w literaturze, oraz w prasie, jednak i tam ustępują miejsca analitycznej konstrukcji z partykułą dzierżawczą של [szel] w połączeniu z odpowiednimi końcówkami osobowymi. Np. mój dom = הבית שלי – [ha bajit szeli] (zawsze z rodzajnikiem!). Szczątkowo zachowało się tzw. hej locale, wymawiane tak samo jak końcówka żeńska i służące do określania kierunku, np. ביתה – [bejta] (=do domu). Odmiana rzeczowników przez przypadki w hebrajskim nie występuje, mimo że zachowała się szczątkowo w innych językach semickich, np. w arabskim. 3. Status Cechą odróżniającą język hebrajski, jako język semicki, od grupy języków indoeuropejskich jest występowanie form rzeczownika zwanych status. Każdy rzeczownik hebrajski posiada dwie takie formy: status absolutus i status constructus (heb. סמיכות [smichut]). Szczątki trzeciej formy widoczne są jeszcze w hebrajskim biblijnym. Status absolutus jest podstawową formą rzeczownika. Status constructus służy do tworzenia złożeń dwóch rzeczowników, których znaczenie jest pochodną obu członów. Pierwszy wyraz jest wyrazem określanym, drugi określającym. Np.: Najłatwiej zapamiętać, że kolejność wyrazów (określany - określający) jest tu taka sama jak w angielskiej konstrukcji z wyrazem of (house of the father, father of the house). Czyli odwrotna niż w najbliższym angielskim odpowiedniku status constructus - konstrukcjach typu compound noun, np.: boyfriend, book shop, space pilot, gun shot, horse raddish (bez of). Często znaczenie takiego tworu bywa dość odległe od pierwotnego znaczenia poszczególnych wyrazów, np.: Zwróćmy uwagę, że czasami wymowa formy status constructus jest nieco inna niż formy podstawowej (inne samogłoski, np. [bajit - bejt]). Ponadto w przypadku rzeczowników rodzaju żeńskiego kończących się na ה- [hej] w formie status constructus zamiast końcowego ה- pojawia się ת- [taw], np.: I znów - ale tylko dla potrzeb mnemotechniki - można zapamiętać, że to końcowe ת- pełni tu rolę zbliżoną angielskiego of. Więcej przykładów użycia status constructus w tabelce:
RODZAJNIK: W hebrajskim występuje tylko jeden rodzajnik określony, taki sam dla wszystkich rodzajów i liczb. Jest nim przedrostek -ה , odpowiednik angielskiego the. Jednak zakres użycia rodzajnika -ה w hebrajskim jest szerszy niż przedimka the w angielskim. W status constructus rodzajnik określony -ה występuje tylko przy drugim członie złożenia, np.: Rodzajnik nieokreślony (opowiednik angielskiego a/an) w języku hebrajskim nie występuje (i bardzo dobrze :-). CZASOWNIK: Odmiana czasowników odbywa się w dwóch liczbach (pojedynczej i mnogiej), oraz w trzech czasach: Z czysto gramatycznego punktu widzenia czas teraźniejszy nie jest osobną formą czasownika. Tworzy się go przy pomocy imiesłowu czynnego oraz zaimka osobowego. Samo pojęcie czasu gramatycznego pojawiło się w hebrajskim dość późno, najprawdopodobniej przejęte z języków indoeuropejskich. W hebrajskim biblijnym, tak jak w innych językach semickich, czas nie występował. Znaczenie gramatyczne posiadał tylko aspekt, czyli zakończenie (lub brak zakończenia) danej czynności (jak w polskich czasownikach dokonanych i niedokonanych). Stąd też formy perfect mogły oznaczać czynność będącą dokonaną w przyszłości (zrobię), a formy imperfect czynność niedokonaną w przeszłości (robiłem). Osobne formy posiada również tryb rozkazujący, wychodzi on jednak w nowohebrajskim z użycia i jest zastępowany przez formy czasu przyszłego. Wyjątkiem jest tu - tworząca nieregularne formy - grupa tzw. czasowników słabych. Podstawą każdego czasownika jest trójzgłoskowy korzeń (rdzeń) - heb. שורש [szoresz], będący - co bardzo istotne - nośnikiem znaczenia danego czasownika oraz utworzonych na jego podstawie innych części mowy. Na przykład korzeń כתב (KTB) jest podstawą odmiany czasownika (pisać) i tworzy wiele wyrazów pochodnych: Zauważmy, że transkrypcji fonetycznej literami łacińskimi – wspólny korzeń wyrazów pokrewnych przestaje być wyraźnie widoczny. Występują też korzenie cztero-, a nawet pięciozgłoskowe, są one jednak mniej liczne i powstały w wyniku wtórnych procesów językowych, lub zapożyczeń. Koniugacje Korzeń może być odmieniany we wszystkich czasach, osobach i liczbach - w siedmiu koniugacjach (heb. בנינים [binjanim] ). Teoretycznie każdy korzeń może tworzyć formy w każdej z koniugacji, w praktyce jednak rzadko które odmieniają się przez wszystkie siedem. Historycznie, koniugacje mają ściśle określoną rolę semantyczną - w każdej z nich korzeń nabiera innego znaczenia. Właściwość ta nie zachowała się w pełni w nowohebrajskim, jest jednak bardzo pomocna przy tworzeniu nowych słów, gdy znaczenie poszczególnych korzeni modyfikowane jest poprzez odmianę w odpowiedniej koniugacji. Niektóre ze spółgłosek korzenia zanikają podczas odmiany. Takie czasowniki nazywane są słabymi. Słabe są wszystkie czasowniki, których korzeń: 1. Koniugacja kal (pa´al) Najpopularniejsza ze wszystkich koniugacji. Teoretycznie najprostsza - nie wyróżnia się żadnymi cechami szczególnymi, a przedrostki i przyrostki poszczególnych czasów dołączane są bezpośrednio do korzenia. Posiada jednak wiele podkoniugacji, w zależności od znaczenia czasownika – inne formy mają czasowniki oznaczające czynności (np. כתב ktv = pisać), inne czasowniki oznaczające stany (np. כבד kvd = być ciężkim). Koniugacja pa’al w nowohebrajskim nie jest już produktywna (nie tworzy nowych czasowników), pozostaje jednak najliczniejszą koniugacją. 2. Koniugacja nifal W większości przypadków tworzy ona stronę bierną koniugacji kal, rzadziej formy zwrotne ( פגש [pagasz] = spotkać, נפגש [nifgasz] = spotykać się). Charakterystyczną cechą koniugacji nifal jest przedrostek -נ [ni-] w czasie przeszłym. 3. Koniugacja pi’el W nowohebrajskim jest to najbardziej produktywna koniugacja – odmienia się w niej większość nowotworzonych czasowników, oraz wszystkie o czteroliterowym rdzeniu. Pi’el należy do tzw. ciężkich koniugacji – co oznacza że druga spółgłoska rdzenia jest "podwajana" przez dagesz (nie widać tego oczywiście w pisowni bez samogłosek). W odróżnieniu od zwykłego dagesz występującego w zależności od pozycji litery w wyrazie, tutaj mamy tzw. dagesz chazak, występujący niezależnie. Ma to oczywiście konsekwencje dla wymowy niektórych spółgłosek begadkefat (ב כ פ) oraz dla czasowników słabych, z samogłoskowym jud lub waw jako drugą literą korzenia, wymawianych wtedy jak spółgłoski (wiem, wiem, trochę skomplikowane). Przykładowo: korzeń חיל odmieniany jest w koniugacji kal jako חל [chal] = trząsł się ze strachu, a w koniugacji piel jako חיל [chajal] = zaciągnął się do wojska. Zjawisko to nie dotyczy czasowników o rdzeniu czterozgłoskowym. W pisowni bez samogłosek pi'el pisana jest często z dodatkowym jud po pierwszej samogłosce (w formach czasu przeszłego). 4. Koniugacja pual Strona bierna koniugacji pi'el. W nowohebrajskim praktycznie nieużywana, tworzy jedynie imiesłowy. Wyróżnia się poprzez dodanie (po pierwszej samogłosce) waw wymawianego jako [u] i również należy do koniugacji ciężkich. 5. Koniugacja hitpael Koniugacja ta ma wiele zastosowań. Tworzy czasowniki: Hitpael wyróżnia się przedrostkiem -הת [hit-] w czasie przeszłym i również należy do koniugacji ciężkich. 6. Koniugacja hifil Główną jej funkcją jest tworzenie czasowników przyczynowych od form przechodnich koniugacji kal, np.: Hifil wyróżnia się przedrostkiem hej i dodatkowym jud po drugiej spółgłosce korzenia w czasie przeszłym. Należy do koniugacji ciężkich. 7. Koniugacja hofal Podobnie jak pual dla koniugacji piel, tak hofal jest stroną bierną koniugacji hifil. W nowohebrajskim praktycznie nieużywana, tworzy jedynie imiesłowy. |