|
Jak powstawał język jidysz |
|||
|
Społeczność żydowska często była dwujęzyczna. Z powodu wczesnego wyjścia z użytku hebrajskiego, jako języka potocznego, w zasadzie zawsze na co dzień posługiwano się jakimś innym językiem, hebrajskiemu pozostawiając sferę religijną. Przejmowanie języka kraju zamieszkiwania było zasadą, która towarzyszyła Żydom już od czasów niewoli babilońskiej. Zgodnie z nią tworzyli oni, w oparciu o języki miejscowe, własne, w pewnym stopniu odbiegające od języków miejscowych socjolekty konfesyjne. Znanych jest sporo takich języków żydowskich, stworzonych na bazie języka, z którym Żydzi weszli w bezpośredni kontakt. Wspólną cechą wszystkich tych języków jest stały zestaw zapożyczeń z hebrajskiego. Język hebrajski stanowił ważną historyczną pamiątkę, ludzie świadomie przynależący np. do kręgu kultury aszkenazyjskiej kontynuowali wcześniejszą tradycję i wyróżniali go w ortografii, przystosowanej do potrzeb języka indoeuropejskiego jakim był np. średniowysokoniemiecki. Hebrajski pozostał jednak ważnym składnikiem życia codziennego Żydów. Oprócz sfery związanej z kultem synagogalnym był to język komentarzy, traktatów religijnych i naukowych, regulujących życie wspólnoty responsów, rozporządzeń (takkanot), aktów prawnych, a także literatury pięknej. Charakterystyczną cechą powstałych na bazie miejscowej socjolektów, a w miarę upływu czasu i języków żydowskich jest ich zapis literami hebrajskimi. Służył on przede wszystkim do przekazywania niezbędnego zasobu słów hebrajskich w języku codziennym. Słownictwo konfesyjne stanowiło swego rodzaju „tkankę nerwową” danego języka żydowskiego, przenosiło wartości religijne, oraz zapewniało podstawową łączność naukową. Zapożyczenia hebrajskie w językach i dialektach żydowskich są więc wyrazem życia religijnego - nie było sensu, ani potrzeby tłumaczenia poszczególnych hebrajskich zwrotów na języki miejscowe. Z drugiej strony często spotykane jest objaśnianie trudniejszych zwrotów hebrajskich lub aramejskich za pomocą danego języka potocznego - jest to geneza różnego typu glos (komentarzy) zawartych w pisanej po hebrajsku literaturze rabinicznej. Zjawiska życia codziennego czasami łatwiej było wyrazić za pomocą języka używanego na co dzień. Również w ten sposób do tekstów hebrajskich przedostawały się różnojęzyczne glosy. Nie wszystkim socjolektom żydowskim należy co prawda przyznać określenie "język", niektóre z nich były po prostu zhebraizowanymi formami języka ludności żydowskiej zamieszkującej dany obszar. W przypadku substratu hebrajskiego wszystkie języki i socjolekty żydowskie są jednak w swej pisowni bardzo zachowawcze. Przykłady zapisów alfabetem hebrajskim najróżniejszych języków żydowskich dowodzą, że alfabet ten bez większych problemów można przystosować do potrzeb różnych języków – zarówno semickich, jak i indoeuropejskich. Nieistniejące w pisowni hebrajskiej fonemy zaznacza się w piśmie bądź to przez zestawienia liter hebrajskich – jak w przypadku jidysz, gdzie inwentarz fonemów hebrajskich poszerzyły słowiańskie spółgłoski dziąsłowe ż oraz cz, bądź przez dodanie znaków diakrytycznych, jak w tym samym przypadku ma to miejsce w nowohebrajskim. Pisownia zapożyczeń hebrajskich była jednakże we wszystkich gwarach i językach żydowskich konserwatywna i opierała się w większości przypadków na tradycyjnej pisowni hebrajskiej. Był to z pewnością jeden ze sposobów zaakcentowania odrębności kulturowej i religijnej. Używanie alfabetu hebrajskiego do zapisu jest więc ważnym, choć nie jedynym czynnikiem stymulującym powstawanie języków żydowskich. Drugim z nich jest z pewnością system szkolnictwa żydowskiego, w którym obowiązkowa, rozumiana jako warunek uczestnictwa w życiu wspólnoty nauka hebrajskiego odbywała się jednak w języku miejscowym, lub istniejącym już języku żydowskim. Prowadziło to do bardzo częstych przypadków do sytuacji, w których alfabet hebrajski był jedynym znanym Żydom alfabetem, tym bardziej, że zapis języków miejscowych w średniowieczu był, w odróżnieniu od społeczności żydowskiej, bardzo częstą domeną wąskich kręgów kościelnych i odbywał się innym alfabetem, zwanym w przypadku łaciny "gałches" ("pochodzący od księży"). Powstałe w ten sposób socjolekty konfesyjne rozwijały się w niektórych przypadkach dalej i stawały się według kryteriów współczesnego językoznawstwa językami, jak stało się to w przypadku jidysz, ladino, czy judeoperskiego. Jak ważnym składnikiem językowym było słownictwo konfesyjne świadczy chociażby znosząca tradycyjny zapis wyrazów hebrajskich reforma pisowni jidysz dokonana w ZSRR w czasie stalinowskiego terroru lat dwudziestych XX w. miała na celu odcięcie jidysz od wszelkiego wpływu hebrajskiego i tym samym dostosowanie tego języka do potrzeb antyreligijnego państwa totalitarnego. Podobnym przykładem jest dokonana w tym samym czasie reforma ortografii tureckiej, zmieniająca zapis alfabetem arabskim na łaciński, co również wiązało się z dążeniem do oddzielenia religii od państwa. Ważnym etapem ewolucji socjolektów żydowskich w kierunku samodzielnych języków był moment przeniesienia języka używanego w danym kraju na obszar innego języka, w których to przypadkach przyniesiony socjolekt używany był dalej w życiu codziennym, przejmując jednakże z czasem z języka miejscowego słownictwo, a nawet struktury gramatyczne i składniowe. Nie jest co prawda do końca jasne, na ile przeniesienie struktur i wzbogaconego o element hebrajski słownictwa jednego języka na grunt innego jest konieczne dla powstania języka żydowskiego, w swej historii Żydzi powielali jednakże kilka razy ten schemat, "zabierając ze sobą" używany język do nowego miejsca zamieszkania. Jedną z przyczyn takich zachowań były z pewnością bliskie kontakty wybitnych osobistości, zarówno świeckich, jak i religijnych - choć nie zawsze taki podział był możliwy - powstałych przez migracje nowych gmin z macierzystymi ośrodkami religijnymi, w przypadku jidysz z gminami żydowskimi na terenie Niemiec. Zgodnie z zaproponowaną przez M. Weinreicha i w chwili obecnej powszechnie przyjętą periodyzacją, jidysz przeszedł następujące stadia rozwoju:
Na koniec mała próbka języka jidysz:
Zainteresowanych zachęcam do zapoznania się z alfabetem jidysz (PDF, 99 kB). Dariusz Dekiert |
>> pokaż wszystkie komentarze (21) |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||