Jak widać, aż roi się tu znaków diakrytycznych - najróżniejszych kombinacji kropeczek i kreseczek, "wspomagajacych" podstawowe litery tworzące wyraz. Są to tzw. nekudot - oznaczające samogłoski oraz dagesz i mapik - kropki w środku liter, decydujące o sposobie wymowy spółgłosek.
System ten (określany nazwą nikud) został opracowany w VI-VII w. n.e. przez mędrców masoreckich, aby zapewnić prawidłowy odczyt tekstów biblijnych. Dziś spotyka się go w tekstach religijnych, poezji, książkach dla dzieci, słownikach i podręcznikach do nauki hebrajskiego.
Różne fonty hebrajskie różnie radzą sobie z nikudem. Poniżej kilka przykładów tych, które radzą sobie znośnie, dobrze i bardzo dobrze (pominąłem tu fonty, w których nikud wyświetlany jest bardzo źle).
Uwaga - w Windows 7 i 8 poprawiono błędy związane z nikudem w wielu czcionkach. Warto z tego skorzystać (poprawione wersje czcionek .ttf można zainstalować w starszych wersjach Windows a także pod Linuxem).
Reguły określające stosowanie znaków diakrytycznych są skomplikowane i nie będą tu omawiane.
Poniżej przedstawiono natomiast informacje praktyczne, które całkowicie wystarczą do swobodnego korzystania z dobrodziejstw pisowni wokalizowanej w sposób bierny - czyli do poprawnego odczytywania w pisowni wokalizowanej nieznanych wyrazów.
DAGESZ (דגש)
Dagesz to kropka wewnątrz litery, która może się pojawiać we wszystkich literach oprócz: א ה ח ע ר,
ale tylko w przypadku trzech liter: ב כ פ - ma to wpływ na wymowę:
z dagesz
bez dagesz
litera
wymowa
litera
wymowa
בּ
b
ב
w
כּ
k
כ
ch
פּ
p
פ
f
MAPIK (מפיק)
Czasami wewnątrz litery ה na koncu wyrazu pojawia się kropka. Nie jest to, oczywiście, dagesz, ale tzw. mapik.
Takie הּ traktować należy jako spółgłoskę. Bez mapika (lub innego znaku wokalizacji) końcowe ה nie jest spółgłoską,
a tylko mater lectionis i oznacza obecność jakiejś samogłoski (np. a, e, o) na końcu wyrazu.
Hej+mapik ma swoje funkcje gramatyczne - m.in. oznacza żeński zaimek dzierżawczy 3-os. l.p., (czyli: "jej").
Jest to wprawdzie konstrukcja raczej archaiczna, ale warto zdawać sobie sprawę z jej istnienia. Przykłady w tabelce:
z mapik
bez mapik
wyraz
wymowa
znaczenie
wyraz
wymowa
znaczenie
דּוֹדָהּ
doda(h)
jej wujek
דּוֹדָה
doda
ciotka
אִישָׁהּ
isza(h)
jej mężczyzna
אִשָּׁה
isza
kobieta
Nie licząc starannej wymowy "synagogalnej" - końcowe הּ, mimo że jest spółgłoską, nie jest wymawiane. Dlatego w tabelce zostało ujęte w nawiasy.
SZIN / SIN
Litera ש występuje w dwóch odmianach - szin i sin.
Różnią się one pozycją kropki nad literą - po prawej lub po lewej stronie. Ma to istotny wpływ na wymowę.
Jednak w pisowni pełnej tych kropek nie zaznacza się.
szin
sin
litera
wymowa
litera
wymowa
שׁ
sz
שׂ
s
NIKUD (ניקוד) - czyli witamy w świecie hebrajskich samogłosek!
Nikud to system kreseczek i kropeczek dopisywanych pod (czasem nad) literami.
Znaczki te odpowiadają samogłoskom.
Z zasady samogłoska wymawiana jest po spółgłosce przy której znajduje się dany znak diakrytyczny
(jedyny wyjątek od tej reguły opisano w tabeli poniżej).
Znaki diakrytyczne (nekudot) przedstawione w poniższej tabeli pogrupowano według ich wartości samogłoskowej, nie uwzględniając iloczasu (długości samogłosek), który we współczesnym hebrajskim nie występuje. Był on jednak stosowany dawniej, w wymowie aszkenazyjskiej, i dlatego właśnie mamy dziś po kilka nekudot dla każdej samogłoski.
Ponieważ znaki diakrytyczne nigdy nie występują samodzielnie, zawieszone w próżni,
przedstawione je w tabeli dołączone do spółgłoski ב (lub א), co lepiej pokazuje ich wielkość i pozycję względem litery.
Znaki oznaczające samogłoskę [a]
znak
nazwa
przykład
uwagi
בָ
kamac gadol
פָּרָה
para
krowa
Porównaj z kamac katan, który wymawia się jak o.
בַ
patach
מַחַט
machat
igła
כֹּחַ
koach
siła
Jeśli patach występuje pod jedną z liter: ה ח ע - na końcu wyrazu, to samogłoska a wymawiana jest wyjątkowo przed spółgłoską,
a nie po niej (koach, a nie: kocha). Jest to tzw. patach furtivum, a po hebr. פתח גנוב (patach ganuw).
אֲ
chataf-patach
חֲלוֹם
chalom
marzenie
Jak każdy chataf - może pojawić się tylko pod: א ה ח ע i tylko w sylabie otwartej.
Znaki oznaczające samogłoskę [e]
znak
nazwa
przykład
uwagi
בֵי
cere male
מֵידָע
mejda
informacja
Cere male składa się z 2 kropek pod literą oraz dodatkowej litery jud, która nie jest w tym przypadku spółgłoską, lecz mater lectionis.
W pisowni pełnej cere male pozostaje zawsze jako jud.
Cere male (w zależności od wyrazu oraz od akcentu mówiącego) może brzmieć jak ej, jak e lub jak coś pośredniego.
בֵ
cere
חֵץ
chec
strzała
Czasami cere jest w pisowni pełnej oznaczane jako jud.
בֶ
segol
חֶדֶר
cheder
pokój
אֱ
chataf-segol
אֱמוּנָה
emuna
wiara
Jak każdy chataf - może pojawić się tylko pod: א ה ח ע i tylko w sylabie otwartej.
Znaki oznaczające samogłoskę [ i ]
znak
nazwa
przykład
uwagi
בִי
chirik male
גִיס
gis
szwagier
Chirik male składa się z kropki pod literą oraz litery jud, które nie jest w tym przypadku spółgłoską, lecz mater lectionis.
W pisowni pełnej w chirik male pozostaje zawsze jako jud.
בִ
chirik
אִם
im
jeżeli
W pisowni pełnej zamiast chirik nie zawsze pisze się jud.
Znaki oznaczające samogłoskę [o]
znak
nazwa
przykład
uwagi
בוֹ
cholam male
קוֹף
kof
małpa
Cholam male składa się z waw (które nie jest w tym przypadku spółgłoską, lecz mater lectionis) opatrzonym kropką na górze. Waw ten, oczywiście, pozostaje w pisowni pełnej.
בֹ
cholam
בֹּקֶר
boker
ranek
W pisowni pełnej w miejsu cholam (prawie) zawsze pojawia się waw: בוקר.
בָ
kamac katan
תָּכְנִית
tochnit
program
Kamac katan [o] wygląda jak kamac gadol [a], ale występuje w nieakcentowanych sylabach zamkniętych oraz przed chataf-kamac.
W pisowni pełnej w miejscu kamac katan często (ale nie zawsze) pojawia się waw.
צָהֳרַיִם
cohorajim
południe
אֳ
chataf-kamac
אֳנִיָּה
onija
okręt
Jak każdy chataf - może pojawić się tylko pod: א ה ח ע i tylko w sylabie otwartej. W pisowni pełnej w miejscu chataf-kamac często (ale nie zawsze) pojawia się waw.
Znaki oznaczające samogłoskę [u]
znak
nazwa
przykład
uwagi
בוּ
szuruk
סוּס
sus
koń
Szuruk składa się z waw (które nie jest w tym przypadku spółgłoską, lecz mater lectionis) ) i kropki po jego lewej stronie. Waw ten, oczywiście, pozostaje też w pisowni pełnej.
בֻ
kubuc
תֻּכִּי
tuki
papuga
W pisowni pełnej w miejscu kubuc pojawia się waw: תוכי.
Znak szwa (szwa na i szwa nach)
znak
nazwa
przykład
uwagi
בְ
szwa na
לְאַט
le'at
pomału
Szwa na (ruchome) występuje tylko w sylabach otwartych.
Nie może pojawić się pod literami: א ה ח ע (w zamian pojawia się jakiś chataf).
W klasycznej ("synagogalnej") wymowie szwa na jest zawsze wymawiane jako krótkie [e].
W języku codziennym - wymawia się je jako [e] (jak w le'at) lub jest redukowane (jak w ptuchim).
פְּתוּחִים
ptuchim
otwarte
בְ
szwa nach
מַלְכָּה
malka
królowa
Szwa nach (spoczywające) jest zawsze nieme, ponieważ oznacza brak samogłoski pod daną spółgłoską. Tym samym - szwa nach zamyka sylabę.
Jeszcze trochę na temat szwa
Szwa pod pierwszą literą wyrazu to na pewno szwa ruchome (szwa na') - niekoniecznie jednak wymawiane (patrz 5.)
Jeśli mamy dwa szwa pod rząd w środku słowa, to pierwsze jest nieme, a drugie jest wymawiane.
Np.
מִסְתְּרֵי נַפְשְׁךָ [misterej nafszecha] (sekrety twej duszy).
Warto o tym pamiętać odmieniając w czasie przyszłym czasowniki koniugacji pa'al. Prawidłowa wymowa to np.:
tisgeri, tisgeru, jisgeru, tilmedi, tilmedu, itd.
Wyjątkiem od obu powyższych zasad są słowa obcego pochodzenia, np.
טְרַקְטוֹר [traktor],
אֶלֶקְטְרוֹנִיקָה [elektronika],
w których z zasady wszystkie szwa to szwa spoczywające, a więc zawsze nieme.
Szwa pod ostatnią literą wyrazu to zawsze nieme szwa spoczywające (zresztą zwykle pomijane nawet w ktiv chaser).
Dwa szwa pod rząd na końcu wyrazu to (oba!) nieme szwa spoczywające (np. שַׁבְתְּ [szawt]).
Szwa ruchome.
Teoretycznie zawsze powinno być wymawiane jako [e] i jest nawet kilku Izraelczyków, którzy tak mówią
(np. Awszalom Kor - wytępujący w izraelskim radiu odpowiednik naszego prof. Miodka).
Natomiast w praktyce języka potocznego - szwa ruchome bardzo często jest nieme.
W pewnych konfiguracjach szwa na' jest jednak zawsze wymawiane, np:
przed literami alef, he, ajin
(בהמה [behema], בעלים [be'alim]) oraz po resz i jod (רפאים [refaim], ילדים [jeladim]).
Także w przedrostakch: be-, we-, le-, ke-.
Oraz zawsze wtedy, gdy ułatwia wymowę wyrazu lub odróżnienie go od innego, podobnego, np:
בטוחים [betuchim]
od
פתוחים [ptuchim].
Brak znaku diakrytycznego
Można przyjąć uproszczoną zasadę, że jeśli przy literze w środku słowa nie ma żadnej z nekudot to pełni ona rolę mater lectionis albo jest niema (jej obecność nie wpływa na wymowę słowa).
Rozdział opracowałem dzięki pomocy Dariusza Dekierta, Allona Rothfarba, Itzhaka Schüldera i Davida Ziry.
