Obecnie w języku hebrajskim używa się kilku rodzajów pisowni. Najczęściej spotykane to:
Zapis pełny - ktiw male (כתיב מלא) - bez wokalizacji.
Powszechny w nowohebrajskim. Nie używa się w nim znaków diakrytycznych,
za to niektóre litery (zwłaszcza jud i waw) pełnią rolę tzw. matres lectionis (zob. tabelka niżej).
Litery te występują więc w podwójnej roli: albo są po prostu spółgłoskami, albo – jako matres lectionis - pomagają w prawidłowym
odczycie wyrazu, podpowiadając właściwą wymowę samogłosek, dyftongów oraz głosek [w] i [Ł].
Matres lectionis (ML) używane są w hebrajskim od ponad 3000 lat, a w nowohebrajskim ktiw male
pojawiają się coraz częściej, nawet w wyrazach, które można by odczytać prawidłowo bez ich pomocy.
Proces "stabilizowania się" pisowni ktiw male cały czas trwa, zdarza się więc, że nawet poważne słowniki nie są zgodne
co do obecności i liczby matres lectionis w danym wyrazie.
Zapis zwięzły - ktiw chaser (כתיב חסר) - wokalizowany.
Matres lectionis (ML) są obecne, ale rzadziej i tylko w niektórych sytuacjach.
Za to wszystkie samogłoski oznaczane są za pomocą znaków diakrytycznych (tzw. nikud).
Jest to system skomplikowany i dziś używa się go rzadko (teksty biblijne, poezja, część słowników, elementarze).
Większość Izraelczyków zna nikud tylko biernie (potrafi go biegle czytać, ale nie jest świadoma zasad, które nim rządzą).
Warto też pamiętać, że sam termin "ktiw chaser" odnosi się do braku dodatkowych matres lectionis, a nie do obecności wokalizacji.
Sporadycznie spotkać można zapis zwięzły bez wokalizacji.
Zapis częściowy (częściowo wokalizowany ktiw male).
Liczba użytych znaków diakrytycznych może być bardzo różna, w zależności od potrzeb.
Np. w słownikach i podręcznikach do nauki języka, w których zastosowano zapis częściowy,
wokalizacja jest zwykle dość "obfita" lub nawet kompletna.
Przeważnie jest jednak w jakimś stopniu uproszczona.
Np. w słowniku IRIS
pominięto wszystkie niewymawiane szwa, kropkę nad literą szin (ale nie nad sin) i dagesz, którego
obecność lub brak nie wpływa na wymowę spółgłoski. Jakże praktyczne i wygodne!
W innych publikacjach zapis częściowy używany jest zwykle tylko w wybranych słowach, dla uniknięcia nieporozumień.
Słowa trudniejsze do jednoznacznego odczytania nie są wtedy wokalizowane całkowicie,
a tylko opatrzone znakiem samogłoski wskazującym na właściwy odczyt danej sylaby.
Oto kilka przykładów dla zilustrowania powyższych wywodów. Wyrazy zaczerpnąłem z trzech internetowych słowników hebrajskiego,
ponieważ w każdym z nich zastosowano inny rodzaj pisowni:
BABYLON - ktiw male bez wokalizacji
MORFIX - ktiw chaser z pełną wokalizacją
IRIS - częściowo wokalizowany ktiw male
BABYLON
MORFIX
IRIS
wymowa
znaczenie
תייר
תַּיָּר
תַייָר
tajar
turysta
לווייתן
לִוְיָתָן
לִווייָתָן
liwjatan
wieloryb
שולחן
שֻׁלְחָן
שוּלחָן
szulchan
stół
חיים
חַיִּים
חַיִים
chajim
życie
תקווה
תִּקְוָה
תִקווָה
tikwa
nadzieja
הוליווד
הוֹלִיווּד
הוֹלִיווּד
holiłud
Hollywood
ML - Matres lectionis (אמות קריאה)
ML:
Wymowa:
Przykłady:
Uwagi:
ו
u o
שולחן [szulchan] = stół אוכל [ochel] = jedzenie
י
i e (rzadko)
ביקור [bikur] = wizyta קירח [kereach] = łysy
Jud czytany jako [e] niektórzy wymawiają jako [ej].
ה
a e o (rzadko)
אגדה [agada] = legenda שונה [szone] = różny איפה [ejfo] = gdzie
Tylko na końcu wyrazu!
א
a e
אבא [aba] = tato
(zob. uwagi poniżej)
וו
w ł wo (na początku wyrazu) wu (na początku wyrazu)
W skrócie: podwójne waw
niejako wymusza pierwotną,
spółgłoskową wymowę [w].
יי
j
חייב [chajaw] = winien תיירת [tajeret] = turystka
Upraszczając: podwójny jud stosuje się, aby zaznaczyć spółgłoskową wymowę [j]. A następującą po [j] samogłoską wcale nie musi być [i].
Umieszczenie w powyższej tabelce litery א może budzić kontrowersje,
ponieważ formalnie nie należy ona do hebrajskich matres lectionis.
W nowohebrajskim istnieje jednak grupa wyrazów zapożyczonych (z aramejskiego),
w których końcowy alef pełni rolę ML.
Jednak wg najnowszych trendów hebrajskiej ortografii - taki końcowy alef zastępowany jest przez ה [hej].
W innych przypadkach (np. מלא [male]) końcowy alef jest spółgłoską należącą
do rdzenia wyrazu (choć dziś już całkiem niemą). Jest to istotna różnica, choć w praktyce nauki czytania niewiele z niej wynika.
Błędem byłoby też zaliczenie do materes lectionis litery א [alef]
występującej na początku zaczynających się na samogłoskę wyrazów obcych (np. nazwisk, nazw geograficznych).
Ponieważ w hebrajskim słowa nie mogą zaczynać się od samogłoski, w takich przypadkach
na początku wyrazu pisze się bezdźwięczną spółgłoskę - tzw. "ochronny" alef,
a wymawianą po nim samogłoskę oznacza się właściwą jej mater lectionis (waw, jud),
lub – co przecież w hebrajskim naturalne - nie oznacza się wcale.
Przykładowo:
אוניברסיטה [universita] = uniwersytet
אוטו [oto] = auto
אינטרנט [internet] = internet
אבוקדו [avokado] = awokado
איקליפטוס [ekaliptos] = eukaliptus
אינשטיין [ajnsztain] = Einstein
אלכסנדר [aleksander] = Aleksander
Wymowa i akcent
Wymowa języka hebrajskiego nie jest jednorodna. Przez stulecia funkcjonował on jako język święty, wyłącznie pisany.
Z czasem wykształciły się dwa główne kanony wymowy (odczytu) tekstów hebrajskich: sefaradyjska - używana przez Żydów z Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i Bałkanów, pozostająca pod silnym wpływem języka arabskiego oraz aszkenazyjska - rozpowszechniona w Niemczech, Europie Wschodniej, a później także w Ameryce.
Różnice pomiędzy tymi dwoma systemami dotyczyły przede wszystkim wymowy samogłosek (w większości tekstów i tak nie zapisywanych), w mniejszym zaś stopniu spółgłosek.
Wymowa we współczesnym języku hebrajskim jest połączeniem obu systemów: sposób wymawiania samogłosek pochodzi z wymowy sefaradyjskiej (bez iloczasu – różnicy w długości samogłosek), a brak spółgłosek emfatycznych i uproszczenie wymowy większości spółgłosek begadkefat (ב ג ד כ פ ת ) – to cechy przeniesione z wymowy aszkenazyjskiej.
Zgodnie z wymową sefaradyjską, akcent w nowohebrajskim pada najczęściej na ostatnią sylabę.
Wyjątków jest jednak sporo - najważniejsze to rzeczowniki typu "segolate", niektóre formy czasownika oraz liczne zapożyczenia.
Wiele końcówek gramatycznych nigdy nie jest akcentowanych, więc po ich dołączeniu akcent pada na przedostatnią sylabę.